ویژگی های کالبدی شهرهای ایران در گذشته

هزاره ششم قبل از ميلاد را بايد اغاز دوران تحولاتي در ايران و ساير كشورهاي بين النهرين در زمينه تكامل شهرسازي محسوب نماييم، كه به ان دوران تكامل تكويني شهرسازي نام نهاده اند.

در اين دوره با تفكر نسبت به طراحي فضاهاي مورد نياز در شهر مجموعه اي از عناصر مورد نياز را بوجود اوردند و سپس براي دفاع از شهرهاي خود به كشيدن حصارهايي در اطراف انها پرداختند كه نمونه ان شهر عيلامي شوش است كه با نظم خاصي شبكه بندي خيابانها طراحي شده بود.

با ايجاد اولين حكومتها مانند ماد، هخامنشيان، سلوكيان، اشكانيان، و ساسانيان بتدريج شهرها تكامل و گسترش يافتند و در هر دوره شهرهاي جديدي به شهرهاي قبلي اضافه گرديد.

در دوره سلوكيان شهرهايي به پيروي از سبك يوناني، شبكه بندي شطرنجي كه داراي دو خيابان اصلي شمالي-جنوبي و شرقي-غربي بود كه همديگر را قطع مي كردند بوجود امد كه در اين سبك كوچه ها و خيابان هاي فرعي موازي با خيابان هاي اصلي و يا عمود بر انها طراحي شده بود. نمونه ان شهر مرو مي باشد. اين طرح شهرسازي به دوره هاي بعد نيز سرايت كرد كه از سبك سلوكيه پيروي گرديده است.

در دوره اشكانيان شهر يا طراحي دايره اي شكل كه نشان دهنده عدم امنيت در اين زمان بوده است، نمايان مي شود.

گسترش و رونق شهرسازي در دوره ساسانيان ناشي از سه عامل زير بوده است:

1- نقش مردم در دوره حكومتي

2- رشد و پيشرفت تجارت و پيشه وري در اين دوره

3- مسئله دفاع از شهر و مرزهاي حكومتي

ويژگيهاي كالبدي شهرهاي دوران ساساني با تغييراتي در دوره اسلامي ظهور مي يابد. با ورود اسلام به ايران و نقشي كه اين دين در روابط اجتماعي، اقتصادي و سياسي جامعه از خود به جاي گذاشت. كالبد و فضاي شهرهاي شهرهاي اسلامي با امدن نهادهاي تازه اجتماعي مثل مسجد، مدارس علميه، زيارتگاه، تكيه، حسينيه، و ... دگرگون گرديد.

نقش بازرگاني و تجارت و اهميتي كه در دوره اسلامي به داد و ستد داده مي شود فضاهايي مانند بازار و كاروانسروا به اين كالبد اضافه گرديد.

در دوره اوليه اسلامي شهر ها به دو دوره تقسيم مي شدند. يكي شهرهاي قديمي كه تغييراتي در انها داده شد و ديگري شهرهاي جديد و تازه ساز. از نمونه شهرهاي نوبنياد شهر شيراز مي باشد كه در سال 72 ه.ق به دست يك سردار عرب ايجاد گرديد.

نمونه ديگر شهرهايي با نقش مذهبي در ايران مي باشند كه به عنوان مثال شهرهاي مشهد و قم از اين نمونع مي باشند.

قرن سوم تا ششم هجري را بايد دوره اوج تمدن اسلامي در امپراطوري وسيع اسلام محسوب نمود كه در زمينه شهر و شهرسازي پيشرفتهاي مهمي حاصل گرديد.

با حمله مغولان ويراني شهرها اغاز مي شود ولي جانشينان انها به عمران واباداني شهرها مي پردازند چنانكه غاززان خان دستور احداث مساجد و حمامهاي متعدد را در شهرها صادر مي كند كه درامد حمامها وقف مساجد براي نگهداري انها مي شود و يا شهر سلطانيه كه به امر الجايتو با شكوه خاصي ساخته شد.

دوره اوج شكوفايي هنرهاي اسلامي مربوط به دوره صفويه است كه هنرهاي نقاشي، سفالگري، پارچه بافي، فلزكاري و بالاخره معماري و شهرسازي به تكامل خود مي رسد. نمونه برجسته ان شهر اصفهان است كه شاردن از 162 مسجد،48 مدرسه مذهبي، 182 كاروانسرا و 273 حمام در اين شهر نام برده است. تغيير كالبدي شهر اصفهان در اين دوره با ايجاد محلات جديد و ميدان نقش اصفهان و بازار و مساجد جديد و چهارباغ بوجود امدند...

در دوره قاجار بسياري از شهرهاي ايران مثل اصفهان، شيراز، تبريز و قزوين گذشته باشكوه خود را به تدريج از دست دادند و تهران به پايتختي انتخاب گرديد و با دگرگون شدن نحوه اداره شهرها، افت و خيزهايي در شهرسازي نيز به وقوع پيوست.

در دوره رضا خان باستناد قانون نوسازي و بهسازي شهرها، شهرداري ها ملزم به عريض كردن خيابانها و تحميل شبكه شطرنجي به شهرها شدند. ساخت ميادين و ايجاد ساختمان هاي اداري، نظامي و بانكها ... منجر به تغييرات كالبدي گسترده اي در شهرها گرديد كه در مجموع اصلاحات فيزيكي شهري در اين دوره نشانه اي از حركت به سوي مدرنيزه كردن شهرها، بدون توجه به بافت تاريخي و قديمي شهرهاي ايران محسوب مي شود.

تغييرات فيزيكي در اين دوره باعث بوجود امدن جامعه اي مشابه غربي گرديد كه با سياستهاي مادي همراه بود. نمونه ان زمين خواري و بورس بازي روي زمين هاي شهري بود.

بافت كالبدي شهرهاي ايران در حال حاضر تركيبي از خصوصيات و سيماهاي گذشته و ويژگيهاي جديد كه با تغيير تدريجي در فضاهاي گذشته بافت فيزيكي فعلي را نمايان ساخته اند.